Kurator wystawy o "Bursztynowych Kontekstach" w malborskim zamku

Bursztyn bałtycki to żywica skamieniała przed milionami lat, która fascynuje człowieka od wieków. Muzeum Zamkowe w Malborku zgromadziło w swych zbiorach jedną z najbogatszych na świecie kolekcji bursztynu, obejmująca zarówno bryły naturalne, jak i przedmioty artystyczne, od czasów neolitycznych po XXI wiek. Jubileusz 50-lecia muzeum stał się impulsem do spojrzenia na ten imponujący zbiór z nowej perspektywy i zaprezentowania go w nowoczesnej, multimedialnej aranżacji. Specjalnie na tę okazję do Malborka sprowadzone zostały wyjątkowe zabytki z muzeów europejskich - od Bratysławy, przez Berlin, po Glasgow.
Muzeum Zamkowe unowocześniło swoją słynną wystawę bursztynu
W klimat wystawy wprowadza animacja przedstawiająca las bursztynowy sprzed ok. 40 milionów lat. Światło lasera prowadzi zwiedzającego przez oś czasu pokazującą zmiany geologiczne, które doprowadzały do powstania i przemieszczania się bursztynu. W tej części wystawy widz może podziwiać naturalne okazy sukcynitu (geologiczna nazwa bursztynu) i inkluzje - czyli szczątki roślin i zwierząt zatopione w żywicy.
Poza kontekstem przyrodniczym, który stanowi wprowadzenie do wystawy, prezentujemy także rozmaite funkcje i znaczenia bursztynu, któremu przypisywano na przykład właściwości magiczne oraz lecznicze. Bursztyn bywał elementem umieszczanym w grobach, talizmanem oraz lekarstwem na rozmaite dolegliwości. Był także używany do wytwarzania przedmiotów o charakterze religijnym, i to zarówno w rzemiośle artystycznym, jak i twórczości ludowej.
Użytkowe i dekoracyjne właściwości bursztynu wysoko ceniono w różnych kulturach. Rozmaite formy, barwy i stopnie przejrzystości bursztynu bałtyckiego były inspiracją dla artystów w odległych historycznie okresach, którzy opracowywali bursztyn, tworząc z niego zachwycające i często niezwykłe dzieła sztuki.
Przedmioty artystyczne funkcjonują w rozmaitych kontekstach. Jednym z nich jest kontekst miejsca - zarówno miejsca powstania dzieła, jak i jego ekspozycji. Z Malborkiem bursztyn związany jest od wieków i to nie tylko ze względu na fakt, że w epoce eoceńskiej na terenach wokół obecnej Zatoki Gdańskiej powstawały bogate złoża bursztynu bałtyckiego. Już w czasach neolitycznych był on używany do wyrobu ozdób. Muzeum Zamkowe od 20 lat współfinansuje badania archeologiczne w Niedźwiedziówce, gdzie odkryto największe nagromadzenie warsztatów z epoki kamienia. Zabytki z tych wykopalisk prezentowane są na wystawie.
W okresie wpływów rzymskich "Bursztynowym Szlakiem", przebiegającym niedaleko obecnego Malborka, transportowano z północy na południe Europy ten materiał niezmiernie ceniony przez starożytnych. W Akwilei tworzono z bursztynu przedmioty luksusowe, a w szczególności rzeźbione pierścienie. Wzdłuż całej trasy szlaku powstawały kolie z bursztynu i innych materiałów.
W średniowieczu zakon krzyżacki uzyskał monopol na handel bursztynem, który obok zbóż i runa stał się jednym z najważniejszych towarów stanowiących o potędze gospodarczej Zakonu. Jak wskazują źródła, przedmioty z bursztynu były elementem dekoracji i pełniły funkcję dewocyjną w kościołach i kaplicach zamkowych. Z bursztynu wykonywano różańce, które były używane przez wielkich mistrzów i dostojników, a także - zapewne dość powszechnie - przez braci zakonnych.
Niewiele bursztynowych dzieł średniowiecznych zachowało się do naszych czasów. Jednym z owych unikatów jest świecznik z bursztynową figurą Madonny, powstały ok. roku 1400, który na wystawę przyjechał z Bratysławy. Dzieło było najprawdopodobniej darem dyplomatycznym wielkiego mistrza - Konrada von Jungingen - dla królowej Zofii Bawarskiej.
O ile w czasach średniowiecznych bursztyn wydobywano wokół Zatoki Gdańskiej, ale obrabiano najczęściej w Lubece czy w Brugii, począwszy od XVI wieku, kluczową rolę zaczęły odgrywać dwa miasta - Gdańsk i Królewiec. Bursztynowe ołtarze, szkatuły, rzeźby, naczynia i sztućce, a także biżuteria, flakony, gry, tabakiery i inne przedmioty powstałe w tych ośrodkach zachwycają do dziś precyzją wykonania, inwencją artystyczną oraz tematyki czy technik dekoracji.
Najdoskonalszymi przykładami arcydzieł nowożytnego rzemiosła są w zbiorach malborskich m.in. szkatuła i relikwiarz z warsztatu Michela Redlina, ołtarz z 1687 roku, a także męski naszyjnik z dekoracją antykizującą. Na przełomie XVII I XVIII wieku powstały kolejne zachwycające dzieła, takie jak szkatuła należąca niegdyś do króla Stanisława Leszczyńskiego czy inna - autorstwa Christopha Mauchera. Wiek oświecenia stanowił kontynuację osiągnięć gdańskich bursztynników i pozostawił po sobie fascynujące zabytki, takie jak kabinet Stanisława Augusta Poniatowskiego. Z czasem, ze względu na kłopoty z dostępem do surowca i spadek prosperity związane z kolejnymi rozbiorami Polski, nastąpił stopniowy upadek bursztynnictwa. Fakt ten jednak nie oznaczał kresu zainteresowania bursztynem. Dominującym nad wytwórczością artystyczną stał się kontekst kolekcjonerski, który rozpoczął badania naukowe nad bursztynem.
Już we wczesnym okresie nowożytnym, zarówno ze względu na walory artystyczne, jak i magiczne oraz poznawczo-naukowe, bursztyn znalazł się w centrum zainteresowania kolekcjonerów. Gromadzili oni naturalne bryły skamieniałej żywicy oraz dzieła sztuki z niej wykonane. Władcy, szlachta, a także mieszczanie zbierali bursztyn i prezentowali w gabinetach sztuki, osobliwości czy przedmiotów naturalnych. Bursztyn bowiem, jak niemal żaden inny materiał, doskonale pasował do wszelkiego typu kolekcji. Fascynował zarówno zbieraczy zainteresowanych przede wszystkich tym, co dziwaczne, nietypowe, rzadkie; jak i tych ceniących kunszt artystyczny. Do drugiego typu kolekcji należy gromadzony od XVIII wieku zbiór, niegdyś własność rodziny zu Dohna. Drobne przedmioty z bursztynu, pochodzące z pałacu w Słobitach, obecnie w zbiorach Stiftung Preussicher Schloesser und Garten, są na wystawie eksponowane po raz pierwszy w Polsce.
W XIX wieku zmieniła się organizacja pracy w sektorze rzemieślniczym. Dominującą stała się przemysłowa produkcja przedmiotów użytkowych oraz twórczość ludowa. "Odrodzenie" artystycznego zainteresowania bursztynem nastąpiło w ostatnich dziesięcioleciach XX wieku.
W muzeach, które powstawały w Europie już u schyłku XVIII wieku, tworzono prezentacje podporządkowane chronologii, stosowano podział na szkoły i warsztaty, rozdzielając jednocześnie naturalia od wyrobów artystycznych. Można jednak kojarzyć zabytki i przedmioty współczesne według innych kryteriów, np. ze względu na sposób opracowania konstrukcji i dekoracji, jej tematykę, a także pod kątem funkcji przedmiotów oraz według wielu innych klasyfikacji.
Nasze postrzeganie świata jest w znacznym stopniu intuicyjne. Patrząc na rzeczy i zjawiska, mamy określone skojarzenia, które tworzą rozmaite konteksty, a nie chronologiczne ciągi rozwoju określonych form. Warto więc przyjrzeć się zestawieniom dzieł dawnych i współczesnych, które być może wydobędą z prac i samego bursztynu nowe znaczenia.
Wzornictwo związane z bursztynem jest dziś jednym z najciekawszych w polskim jubilerstwie. Coroczne gdańskie targi Amberif oraz liczne konkursy, wystawy i warsztaty organizowane w Malborku, Gdańsku, a także w Legnicy, Ribnitz-Damgarten czy Kaliningradzie pokazują, że wielość propozycji artystycznych dorównuje bogactwu samego bursztynu. Realizacje wielu twórców zachwycają perfekcją wykonania, nowoczesną formą, a często też konceptualnym zamysłem. Są po prostu dobrymi dziełami sztukami.
Bursztyn bałtycki przestał być domeną miejscowych twórców. Projektowaniem i tworzeniem w tym materiale interesują się coraz liczniejsi artyści zagraniczni. Warto podkreślać nowatorstwo i jakość produktów unikatowych. Wyroby artystyczne z bursztynu, kojarzone wcześniej z produkcją masową, dzięki umiejętnej promocji oraz naciskowi na jakość wykonania, mogą i zaczynają być w świecie synonimem dobrego wzornictwa. Dużą rolę odgrywają tu ośrodki akademickie, szczególnie te w Łodzi i Gdańsku, prowadzące edukację artystyczną w zakresie projektowania.
Na nasze postrzeganie eksponatów niewątpliwy wpływ ma kultura współczesna. Bursztyn oglądamy w galeriach i sklepach, a także w mediach; rzadziej w otoczeniu naturalnym. To wszystko oddziałuje na odbiór przedmiotów znajdujących się w muzeum. Prezentując dzieła bursztynowe w różnych kontekstach, zachęcamy do indywidualnego poszukiwania znaczeń oglądanych przedmiotów.

Materiały Muzeum Zamkowego w Malborku - tekst dr Anny Sobeckiej, kurator wystawy "Bursztynowe Konteksty"

**

**