Malbork. Jeszcze o dniu wyzwolenia miasta w 1945 roku - list mieszkańca Malborka

Administracja polska przejęła władzę od radzieckiego komendanta ppłk. A. Denisowa dopiero 3 czerwca 1945 roku. Najważniejszym organem cywilnej władzy polskiej był starosta Augustyn Szpręga, który objął urząd już 8 maja 1945 roku. Samodzielność władzy polskiej miała w początkowych miesiącach zaledwie znaczenie iluzoryczne, ponieważ Rosjanie realizowali swoje ustalenia wojenne w oparciu o pozostawiony w Malborku silny garnizon wojsk do maja 1948 roku. Oddziały wojskowe zajmowały się przede wszystkim grabieżą mienia poniemieckiego i wysyłką transportami kolejowymi do ZSRR. Jednym z podstawowych zadań starosty było zorganizowanie administracji z równoczesnym przejęciem mienia publicznego w niszczonym i zdewastowanym mieście.

Priorytetowym problemem było także zajęcie się organizacją ruchu repatriacyjnego w związku z masowym napływem przesiedleńców na tzw. ziemie odzyskane. Pierwszy punkt informacyjny dla repatriantów znajdował się w Kałdowie przy obecnej ulicy Głównej, gdzie od zniszczeń wojennych ocalał dom z muru pruskiego pochodzący z XIX wieku. W domu tym spotykali się przede wszystkim przybywający do Malborka osadnicy, bo przez ponad dwa lata część miasta zajęta była przez wojska radzieckie i ich rodziny. Z tego powodu niektóre ulice nie były dostępne dla polskich przybyszy. Budynek w Kałdowie przekształcono w typową karczmę, w której można było zjeść smaczny posiłek, porozmawiać na aktualne tematy, a dla pokrzepienia ducha wypić szklaneczkę wybornego bimbru lub kufel piwa.

Częstym gościem zajazdu był także starosta. Jako włodarz miasta i powiatu mógł nawiązywać niezbędne kontakty z rodakami, troszczyć się o ich zakwaterowanie, wyżywienie i bezpieczeństwo. Formowanie polskiej administracji rozpoczęto w bardzo trudnym okresie od podstaw. Po nawiązaniu kontaktów z komendanturą wojsk radzieckich starano się także uzyskać informacje o dacie zakończenia działań wojennych. Według dowódcy garnizonu zajęcie obleganego miasta przez wojska radzieckie nastąpiło od 13 do 15 marca 1945 r. Dlatego daty trzech różnych dni z marca 1945 powtarzano przez kilkanaście lat na tablicach pomników poświęconych Armii Czerwonej.

Brak zdecydowanego określenia daty wyparcia oddziałów niemieckich z Malborka przez wojska radzieckie skłonił starostę do podjęcia dalszych decyzji. W tym celu Augustyn Szpręga spotkał się w Kałdowie ze swoim zastępcą, Bazylim Szumskim pochodzącym z Żytomierza Podolskiego. Na wstępie oświadczył: władze sowieckie nie wiedzą, kiedy w mieście zakończyła się wojna, dlatego należy im pomóc rozwiązać tak trudny problem. Po wymianie zdań na określony temat podjęto jednomyślną decyzję, ustalając dzień 17 marca jako datę wyzwolenia Malborka w 1945 roku. W uzasadnieniu postanowienia podkreślono, że w dniu tym przypada także rocznica uchwalenia w 1921 roku pierwszej demokratycznej konstytucji po rozbiorach Polski w XVIII wieku. W ten sposób można pogodzić tradycje niepodległościowe II Rzeczpospolitej z odrodzonym państwem polskim. Takie rozwiązanie umożliwia uroczyste obchodzenie rocznic powrotu ziemi malborskiej do Macierzy, ale można i wspomnieć o demokratycznej konstytucji.

Była to prawdopodobnie najważniejsza decyzja polityczna Augustyna Szpręgi, którego kadencja urzędowania wynosiła zaledwie pięć miesięcy z powodu nieakceptowania nowego porządku społecznego. Dzień wyzwolenia Malborka ustalony przez organ polskiej władzy wykonawczej bez zastrzeżeń przyjęło dowództwo wojsk radzieckich. W jaki sposób starosta przekonał zwycięzców o konieczności zmiany daty zakończenia działań wojennych - to pozostaje tajemnicą.

O trybie ustalenia daty wyzwolenia Malborka na 17 marca 1945 roku dowiedziałem się późną jesienią 1956 roku z obszernego artykułu w "Dzienniku Bałtyckim", przedstawiającego historię miasta i zamku pokrzyżackiego. Część informacji może pochodziła od Bazylego Szumskiego, zastępcy starosty, lub od syna Augustyna Szpręgi, ponieważ starosta zmarł w 1949 roku. Gazetę przechowywałem przez kilkanaście lat, gdyż ona ponadto zawierała ciekawe informacje związane z przemianami politycznymi w Polsce po dojściu do władzy Władysława Gomułki.

Według źródeł niemieckich potwierdzonych przez Centralne Archiwum Ministerstwa Obrony Rosji pismem nr 2/1090 z dnia 25 marca 1994 roku, oddziały wojsk niemieckich rozpoczęły ewakuację z Malborka w dniu 9 marca 1945 roku w późnych godzinach wieczornych. Ostatnie walki w mieście i zamku zakończono 10 marca około godziny 5 rano. Resztki wojsk niemieckich uciekły przez zamarznięty Nogat w kierunku Zatoki Gdańskiej. Szczegółowe wyjaśnienia podaje Wiesław Jedliński, "Malbork. Dzieje miasta" (s. 231-242). Datę wyzwolenia naszego miasta należy uznać za ostatecznie wyjaśnioną.

Może już w 2011 roku datę wyzwolenia Malborka obchodzić będziemy 10 marca. Nazwa ul. 17 Marca pozostanie bez zmian jako data uchwalenia w 1921 roku demokratycznej konstytucji. Czy to życzenie się spełni?