"Malbork między polityką a sacrum". Od września kolejna międzynarodowa wystawa w Muzeum Zamkowym. Narodziny "białej legendy" o Krzyżakach

Było już o państwie zakonu krzyżackiego w czasach jego potęgi i upadku, potem o Malborku jako rezydencji, twierdzy i włościach królów polskich, a teraz czas na ciąg dalszy opowieści o zamku, czyli trzecią dużą wystawę czasową. Ta historia zaczyna się od pierwszego rozbioru Polski i wkroczeniu wojsk pruskich do zamku, a poświęcona będzie dewastacji budowli na przełomie XVIII i XVIII wieku i pierwszej restauracji w stylu romantycznym (1817–1856).

Twórcy ekspozycji „Zatem Najświętsza Maria Panna musi oglądać swoją sprofanowaną siedzibę – Malbork między polityką a sacrum (1772-1856)” przypominają, że w ostatniej ćwierci XVIII i początkach XIX wieku w wyniku decyzji administracji pruskiej wygląd zamku zmienił się radykalnie. Od piękna architektury ważniejsza była użyteczność budowli, co wpisywało się w ogólną strategię zagospodarowywania nowych prowincji. Przebudowy sprawiły, że dawna stolica wielkich mistrzów krzyżackich, potem rezydencja królów polskich zmieniła się w jednostkę militarną.

Na swojej stronie internetowej Muzeum Zamkowe przypomina, że "we wrześniu 1772 roku Malbork zajmują wojska pruskie. Kwaterują na Zamku Wysokim, w urządzonych tu w latach 1737-44 koszarach polskiego regimentu piechoty. Nie były one wystarczająco duże, toteż niebawem rozpoczęto ich rozbudowę. Zamurowano krużganki i wykuto bramę w skrzydle południowym (w stronę miasta). Na Zamku Średnim, w Wielkim Refektarzu, urządzono salę musztry konnej: powiększono portal główny, zerwano ceramiczną posadzkę, zamurowano część okien. W latach 80. w Pałacu Wielkich Mistrzów pojawiła się przędzalnia bawełny, mieszkania dla tkaczy i szyprów rzecznych. Był to początek blisko dwudziestoletnich prac budowlano-rozbiórkowych na zamku."

Znaleźli się jednak tacy, którzy głośno przekonywali, że to zły kierunek. W 1799 roku ukazał się album z widokami Malborka autorstwa trzech Fryderyków: Gillego (rysunki), Fricka (sztychy) i Rabego (plany). Wstęp historyczny napisał Konrad Levezow. Zamiarem autorów było uczulenie opinii publicznej na piękno zabytkowej twierdzy i nakłonienie stosownych władz do zaprzestania jej rozbiórki - przypomina Muzeum Zamkowe.

Nie poskutkowało. Jeszcze w 1799 r. król Fryderyk Wilhelm III wydał rozkaz gabinetowy, na mocy którego Zamek Wysoki, dawny klasztor w okresie państwa zakonnego, został zamieniony w magazyny wojskowe.

- Rozpoczęte w 1801 roku prace zmieniły gruntownie zewnętrzną bryłę obiektu. Zamurowano wszystkie (poza kościołem) średniowieczne otwory okienne i wykuto inne, rozmieszczone stosownie do nowych podziałów wnętrz. Elewacje zewnętrzne otynkowano, całość nakryto nowym niskim dachem. Wyburzono resztki średniowiecznych sklepień i ścian wewnętrznych, dając na ich miejsce drewniane stropy. Podobnie postąpiono na Zamku Średnim, gdzie skrzydło wschodnie przekształcono w spichlerz - czytamy w rysie historycznym.

Muzeum Zamkowe przypomina, że przełom w postrzeganiu zamku przez administrację pruską nastąpił w 1803 r. po artykule Maxa von Schenkendorfa, studenta z Królewca. Młody poeta epoki romantyzmu w jednej z berlińskich gazet w 1803 roku ostro zaprotestował przeciw burzeniu średniowiecznego zabytku. Apel najwyraźniej padł na podatny grunt. Rok później nowy rozkaz gabinetowy zakazał kontynuacji rozbiórki. Z czasem centralne władze pruskie w Berlinie jeszcze bardziej zmieniły podejście do malborskiego zamku i w efekcie w sierpniu 1817 roku rozpoczęła się pierwsza restauracja.

Jak informuje Muzeum Zamkowe, eksponaty zgromadzone na wystawie przeprowadzą zwiedzających przez historię przemian budowlanych zamku, prezentując częściową dewastację z końca XVIII wieku „wraz z fazami kształtowania się Pruskiego Panteonu - politycznej kreacji z czasów romantycznych. Zostaną zaprezentowane wątki ideologiczne, ukazujące zamek krzyżacki w Malborku jako element patriotycznej pochwały zakonu w społeczeństwie pruskim, kiedy stał się romantycznym symbolem, swoistym znakiem pamięci, łączącym wszystkich mieszkańców prowincji pruskiej pod patronatem Hohenzollernów”. Tak narodziła się „biała legenda” o zakonie krzyżackim.

Na wystawie zaprezentowane zostaną m.in. cykl „Schloss Marienburg in Preussen” (pierwszy album graficznych widoków zamku malborskiego z końca XVIII wieku), eksponaty ukazujące symbole jedności monarchii pruskiej i jej poddanych powstałe w tamtym okresie, wybitne przykłady malarstwa historycznego i oszklenia witrażowego. Eksponaty będą pochodziły z kolekcji:

• Muzeum Zamkowego w Malborku,
• Muzeum Książąt Lubomirskich w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu,
• Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku,
• Muzeum Narodowego w Gdańsku,
• Muzeum Narodowego w Krakowie,
• Zamku Królewskiego w Warszawie,
• Biblioteki Elbląskiej,
• Biblioteki Gdańskiej PAN,
• Archiwum Państwowego w Gdańsku,
• Archiwum Państwowego w Malborku,
• instytucji niemieckich - z Berlina, Poczdamu, Karlsruhe,
• kolekcji prywatnych.

- Wystawa prezentuje po raz pierwszy w tak szerokim zakresie, jak dotąd wciąż mało znany, okres w historii zamku malborskiego i związaną z nią historyczną wykładnię traktującą o podłożach ideowych romantycznej restauracji, która odbywała się przy znacznym wsparciu mieszkańców prowincji różnych stanów i rodziny królewskiej. Zobaczymy na niej nieistniejący, zatarty już w kolejnych fazach przebudowy, portret zabytku z pierwszej połowy XIX wieku. Zgromadzone na wystawie artefakty ze zbiorów niemieckich w wielu przypadkach po raz pierwszy zawitają do Polski, co stanowi owoc dobrej współpracy i rangi ekspozycji – wyjaśnia Justyna Lijka z Działu Sztuki i Rzemiosła Artystycznego Muzeum Zamkowego, kurator wystawy.

W przygotowaniu ekspozycji, również jako członek zespołu kuratorskiego, czynnie uczestniczył dyrektor Muzeum Zamkowego. Dr hab. Janusz Trupinda przypomina, że systematyczne badania i prace konserwatorskie są prowadzone w zamku od ponad 200 lat, a przy kolejnych odbudowach i restauracjach używane były argumenty nie tylko naukowe i konserwatorskie, ale także ideologiczne.

Malbork nie jest bowiem obiektem neutralnym ideologicznie. Jest wpisany w skomplikowaną historię ziem dzisiejszej północnej Polski, łączy dzieje pogańskich plemion pruskich, Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Królestwa Prus i zjednoczonych Niemiec, a nieodłącznym elementem jego historii, nie tylko średniowiecznej, jest zakon krzyżacki i jego legenda o pozytywnym i negatywnym zabarwieniu. Wszystkie te czynniki miały wpływ na proces funkcjonowania zamku i jego odbudowy w XIX i XX wieku. Prezentowana wystawa jest opowieścią o zamku ze szczególnym uwzględnieniem początków jego odbudowy w pierwszej połowie XIX wieku - wyjaśnia dyrektor Trupinda.

Wystawa będzie dostępna dla zwiedzających od 17 września 2022 r. Warto wiedzieć, że teksty i opisy eksponatów zostały sporządzone w formacie ETR, łatwym do czytania i zrozumienia, które pomogą osobom z dysfunkcjami intelektualnymi zapoznać się z ekspozycją. Dodajmy, że jesienne wydarzenie wpisuje się w 25 rocznicę wpisania zamku na listę UNESCO, co – jak podkreśla dyrektor Trupinda - „jest potwierdzeniem jego znaczenia dla całej ludzkości”.