Malbork. Niedzielny spacer po mieście poświęcony dawnym żydowskim mieszkańcom

Jak opowiadał Adam Chęć, malborski przewodnik, który poprowadził spotkanie, pierwsi Żydzi zamieszkali w Malborku w 1813 r. Rok później założyli gminę wyznaniową, na której przełożonego został wybrany Leyser Aschenheim. W 1819 roku został założony cmentarz żydowski; znajdował się przy obecnej ul. 500-lecia na lewo od dzisiejszego cmentarza żołnierzy radzieckich.

- W 1826 r. kupiec Lenser Isaac Cohn zwrócił się do Rady Miasta Malborka o pozwolenie na stworzenie synagogi, zgodnie bowiem z nakazem talmudycznym w miejscu, gdzie mieszkało 10 dorosłych Żydów, należało założyć synagogę. Nie trzeba było budować nowej, na ten cel już można było wykorzystać już istniejący budynek – opowiadał Adam Chęć.

Pierwsza synagoga w Malborku mieściła się więc w byłym spichlerzu na tyłach kościoła św. Jana Chrzciciela na Starym Mieście. Aż do czasu budowy nowego miejsca kultu w latach 1897-1898 na prawo od poczty. W miejscu, gdzie obecnie przebiega aleja Rodła, stała piękna synagoga zbudowana nakładem 40 tys. marek niemieckich. Podczas "nocy kryształowej" z 9 na 10 listopada 1938 roku spaliły ją hitlerowskie bojówki.

Czas dojścia Hitlera do władzy stał się również początkiem schyłku żydowskiej obecności w Malborku. Adam Chęć przypomniał, jak bardzo zmieniło się podejście miejscowych do współmieszkańców tej narodowości.

Od 1864 roku Żydzi mieli swojego reprezentanta w radzie miejskiej, a w 1886 roku jeden został nawet jej przewodniczącym. Stanął na czele jednego z najważniejszych organów władzy w mieście, co było dużym osiągnięciem – przypomniał Adam Chęć.

W nielicznej społeczności żydowskiej nie brakowało osób zaliczających się do miejskiej elity. Do najbogatszych należał Arnold Flatauer, właściciel m.in. willi przy obecnej ulicy Kościuszki 54 (w niemieckim Marienburgu była to Langgasse) i dwóch dobrze prosperujących domów towarowych. Jeden budynek po sklepie zachował się do dziś i stoi na zakręcie przy ul. Piłsudskiego i 17 Marca. Po drugim, jak po większości zabudowy dawnej Starówki, nie zachował się kamień na kamieniu. Zajmował przestrzeń mniej więcej pomiędzy obecnym pawilonem handlowym na Starym Mieście a budynkiem mieszkalnym.

- Jako ciekawostkę można podać, że Arnold Flatauer po drugiej wojnie światowej oferował pomoc w odbudowie Starówki, ale ówczesne władze państwa nie były zainteresowane – mówił Adam Chęć.

Flatauerowie, jak i pozostali żydowscy mieszkańcy po dojściu hitlerowców do władzy musieli emigrować, by uciec przed śmiertelnym zagrożeniem. Tych bardziej majętnych zmuszono do wyzbycia się majątku za bezcen na rzecz nazistów. Przykładowo willa przy Langgasse została przejęta dla NSDAP. Właśnie tutaj, przy obecnej siedzibie Muzeum Miasta Malborka, rozpoczął się spacer. Już w wieży ciśnień na pl. Słowiańskim, gdzie uczestnicy dotarli po kilkudziesięciu minutach, Adam Chęć przytoczył m.in. liczby ukazujące, jak zmieniała się liczebność społeczności żydowskiej na tle ogółu mieszkańców:

• 1813 r. - 4994 mieszkańców – 11 Żydów (0,21 proc. ogółu)
• 1820 r. - 5010 – 52 (1,01 proc.)
• 1831 r. - 5442 – 81 (1,5 proc.)
• 1846 r. - 6806 – 131 (1,9 proc.)
• 1855 r. - 7491 – 247 (3,3 proc.)
• 1861 r. - 7496 – 265 (3,5 proc.)
• 1880 r. - 9459 – 306 (3,2 proc.)
• 1890 r. - 10 279 - 217 (2,1 proc.)
• 1910 r. - ok. 17 000 – 187 (1,1 proc.)
• 1923 r. - 20 071 – 80 (0,9 proc.)
• 1928 r. - 22 976 – 153 (0,7 proc.)
• 1933 r. - 25 121 – 133 (0,5 proc.)
• 1939 r. - 26 159 – 34 (0,1 proc.)

Niedzielny spacer, zorganizowany z okazji Międzynarodowego Dnia Przewodnika Turystycznego, spotkał się z dużym zainteresowaniem. Wzięło w nim udział ok. 50 osób z Malborka i okolic.