Malbork. Pomnikiem z gwiazdą zainteresował się Instytut Pamięci Narodowej. Los obiektu przy ul. Sikorskiego jest przesądzony?

W poniedziałek (28 marca) burmistrz Marek Charzewski przyjął w swoim gabinecie Karola Rabendę, wiceministra aktywów państwowych, Karola Nawrockiego, prezesa Instytutu Pamięci Narodowej, i Adama Siwka, dyrektora Biura Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN. Uczestnikiem rozmów był również Tomasz Klonowski, wiceprzewodniczący Rady Miasta.
Spotkanie, które zainicjował wiceminister Rabenda, miało związek z pomnikiem stojącym od 1945 r. przy ul. Sikorskiego w Malborku. IPN proponuje, by w zamian wystawić nowy obelisk, który uhonoruje pamięć o rzeczywistych bohaterach. Pytamy więc, jakich.
- Chodzi o pomnik w nowej intencji, która byłaby pozytywna, oczekiwana lokalnie i dobrze odbierana przez mieszkańców – podkreśla Adam Siwek.

Warto jednak pamiętać, że jeszcze niedawno używano argumentu, że obelisk jest nie do ruszenia z uwagi na fakt, że nadal w tym miejscu mogą znajdować się szczątki pochowanych tuż po wojnie żołnierzy radzieckich. Owszem, przeprowadzona została ekshumacja, ale nie ma na nią ostatecznego dowodu.

Rozmawialiśmy, że pomnik nie będzie rozbierany w ten sposób, by prowadzone były tam prace ziemne, dzięki czemu ewentualne szczątki nie zostaną w żaden sposób zbezczeszczone. Z drugiej strony, w żadnym dostępnym wykazie ta lokalizacja nie występuje jako miejsce pochówku – tłumaczy Marek Charzewski.

Obelisk przy ul. Sikorskiego wciąż budzi wielkie emocje, bo wcale nie jest tak, że 100 proc. mieszkańców chce, by go usunąć. Dla wielu to element trwale wpisany i w miejski krajobraz, i w historię.

Skoro wjeżdżamy do miasta mostami im. Witolda Pileckego, mamy pomnik żołnierzy wyklętych, rondo "Inki" i jednocześnie pomnik pamięci żołnierzy Armii Czerwonej, to jest niespójne. Trzeba wreszcie skończyć z tą aberracją, że tu czcimy pamięć polskich ofiar, a mamy pomnik oprawców. Wiem, że ludzie się przyzwyczaili. Ale to, co tu się działo w 1945 r. ze strony czerwonoarmistów, to nie było wyzwolenie. Wystarczy zajrzeć do akt, co żołnierze robili w Malborku i okolicznych wsiach z ludnością polską, bo tej autochtonicznej było mało. Naczytałem się, o tym, pisząc pracę magisterską: opisy plądrowania, gwałty, które tutaj się odbywały – komentuje wiceminister Karol Rabenda.

Mocniejsze przesłanie do osób, których gwiazda na malborskim pomniku nie razi, ma szef IPN.
- W historii XX wieku były dwa przerażające systemy totalitarne: nazizm i komunizm i miały dwa symbole: niemiecką swastykę i czerwoną gwiazdę. Jeśli ktoś uznaje, że w XXI wieku taki symbol, jak czerwona gwiazda powinien dominować w przestrzeni publicznej, to myślę, że powinien przeczytać „Czarną księgę komunizmu” – słyszymy od Karola Nawrockiego.

To książka, która opisuje zbrodnie reżimu ZSRR, począwszy od 1917 r.

Komunizm przyniósł 100 mln ofiar. Kto się sprzeciwia, niech pomyśli o operacjach antypolskich NKWD z lat 1937-1938, pomyśleć o zagłodzonych Ukraińcach i Kazachach w latach 30. XX wieku, pomyśleć, że ten symbol, czerwona gwiazda, odpowiada za wybuch II wojny światowej i za skolonizowanie Polski po roku 1945. Wtedy być może odechce mu się spoglądania w przestrzeni publicznej na tę gwiazdę. A jeśli jeszcze nie jest przekonany, to niech sobie odpowie na pytanie, czy wyobraża sobie niemiecką swastykę na jednej z ulic Gdańska. To są dwa identyczne symbole – podkreśla Karol Nawrocki.

Dopytujemy przedstawicieli IPN, czy wojna w Ukrainie przyspieszyła podejmowane teraz inicjatywy i działania.
- Jak kiedyś car stawiał cerkwie, tak Stalin stawiał czołgi tam, gdzie one dojechały. Ale ostatnio mamy dużo przykładów reakcji społecznych. W Koszalinie mieszkańcy sami usunęli pomnik, w Żukowie będzie usuwany, a teraz został zakryty, w Malborku został popisany hasłami przeciwko Putinowi, w Gdańsku przy czołgu co jakiś czas pojawiają się manifestacje. To powinno być dużo wcześniej zrobione, ale teraz emocja społeczna jest taka, by to przyspieszyć – uważa Karol Rabenda.

Zdaniem prezesa IPN, wielu Polaków żyło w uśpieniu, bo nie czyta historii.

Na pewno agresja Rosji na Ukrainę obudziła część społeczeństwa. Jak ktoś widział rosyjski czołg z czerwoną gwiazdą wjeżdżający do Chersonia, to zobaczył, że ta wojna, która teraz się toczy na wschodzie, ma swoje głębokie fundamenty historyczne. Reakcja IPN jest z jednej strony egzekwowaniem prawa z 2016 r., chęcią pomocy samorządom do rozwiązania tych kwestii, ale jest też odpowiedzią na aktualnie panującą sytuację – wyjaśnia Karol Nawrocki.

W ostatnich dniach na Pomorzu dochodzi do niszczenia pomników dedykowanych czerwonoarmistom. W powiecie puckim został niedawno oblany farbą, w Tczewie gwiazda została wycięta. Aż chce się zapytać, czy IPN wie, ile jeszcze takich śladów komunizmu jest w Polsce.

Z tego, co rozpoznaliśmy, jest ok. 60 takich symboli, zwykle w małych miejscowościach. Nie są to szczególnie efektowne formy. Większość została pominięta w dwóch falach dekomunizacji. Pierwsza, spontaniczna miała miejsce w 1990 r., gdy było dużo inicjatyw lokalnych. Dużo obiektów usunięto tak, jak w 1918 r. pozbywano się pomników Bismarcka i rosyjskich marszałków. Obiekty znikały, ale ten entuzjazm został szybko wygaszony. Mówiono: „Patrzmy w przyszłość”, „Historia dla historyków” – mówi nam Adam Siwek.

W 2016 r. zaczęła działać ustawa o zakazie propagowania komunizmu lub innego ustroju totalitarnego przez nazwy jednostek organizacyjnych, jednostek pomocniczych gminy, budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej.
- Ustawa nałożyła pewne rygory i terminy. W 2017 r. w ramach nowelizacji dopisano do niej pomniki, dzięki czemu do marca 2018 r. większość została usunięta. To, co zostało, to są takie resztki, które powinny zostać zlikwidowane – uważa dyrektor Siwek.

To właśnie na mocy tego prawa „zdekomunizowano” pomnik na pl. 3 Maja w Malborku, którego głównym elementem jest działo samobieżne. Teraz nie ma śladów, że był to pomnik wdzięczności.
- Obiekt ma wartość muzealną, nie ma tam żadnych symboli radzieckich, jest tylko tablica informująca, jaki to jest rodzaj działa z orłem na boku – przypomina Marek Charzewski.

Dlatego tam raczej żadnych działań nie będzie.
- Działo odnosi się do militariów, jest bardziej zabytkiem techniki wojskowej neutralnym światopoglądowo – uważa Adam Siwek.

Jaki jest pomysł na malborski pomnik z gwiazdą?
- Planujemy przebudować to miejsce w inny pomnik, upamiętniający ofiary totalitaryzmu. Rozbierzemy do powierzchni ziemi to, co jest, by usytuować tam inny przekaz – tłumaczy nam burmistrz Charzewski. - Chcemy na najbliższej sesji (odbędzie się 31 marca – red.) przedstawić pismo, które otrzymaliśmy z IPN, i poprosimy o stanowisko Radę Miasta, które będzie dobrą odpowiedzią na propozycję instytutu.

A co stanie się z samym obeliskiem? Zostanie zmielony? A może powstanie muzeum pomników? Okazuje się, że takich planów nie ma.
- Pomniki zostaną zdemontowane i zdeponowane w IPN – zapowiada Karol Nawrocki.

Ale tylko elementy, które będą się nadawały do tego, bo nie o to chodzi, by tworzyć jakieś gruzowisko czy miejsce, w którym zdemontowane pomniki będą dalej trwały. Były takie pomysły, by tworzyć parki pomników zdekomunizowanych, które stałyby się się miejscami pielgrzymek ich zwolenników, a nie to chodzi. Nie ma czego chronić, to nie są obiekty muzealne – dodaje Adam Siwek.

Co innego, gdyby były to dzieła o wysokich walorach artystycznych. Ale jak mówi dyrektor Biura Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN, w takich wyjątkowych przypadkach można byłoby je oddać do galerii sztuki socrealizmu w Kozłówce, choć i ona prowadzi selekcję.

Aktualnie w Malborku prowadzona jest akcja zbierania podpisów pod wnioskiem o usunięcie pomnika z ul. Sikorskiego. Czy kłóci się z działaniami podejmowanymi przez IPN?
- Myślę, że podczas sesji te podpisy będą cennym dowodem, że jest to także oddolna inicjatywa – uważa Marek Charzewski.

Dziękuję burmistrzowi i ministrowi, którzy są gotowi stanąć po stronie prawdy, ale i przyzwoitości, by symbole , które dzisiaj odpowiadają za uśmiercanie Ukraińców, nie znajdowały się w przestrzeni publicznej państwa, które Ukrainie pomaga – zakończył spotkanie Karol Nawrocki.