Mennonici wracają na Żuławy. Goście z Ameryki i Europy przyjechali do ojczyzny przodków

Kto spodziewał się, że mennonici przyjadą do Polski w skromnych strojach, przywodzących na myśl stare, pożółkłe fotografie, był w wielkim błędzie. Ale to trochę dlatego, że mennonici, wyznawcy holenderskiego teologa Mennona Simonsa, niektórym kojarzą się z konserwatywnymi amiszami, którzy do tej pory przestrzegają surowych reguł, jaki zawiera ich ordnung.

Mamy te same korzenie, ale to nie jest to samo - mówi nam Johann Wiebe, jeden z głównych organizatorów podróży śladami przodków z Żuław.

Poza tym, panta rhei, wszystko płynie, mennonici, choć wciąż wierni własnej tradycji i wierze, nie tworzą już hermetycznych wspólnot, jak wieki temu.

Wciąż zmienia się sposób naszego życia - przyznaje 71-letni Johann.

Gdy goście wchodzili do Dawnej Wozowni w Miłoradzu, małego żuławskiego skansenu, natychmiast wyciągali smartfony, by rejestrować sielski widok. Już dawno rozjechali się po świecie, więc i ich tożsamość społeczno-kulturowa uległa wielu przemianom.

W Miłoradzu spotkały się dwie grupy: europejska, głównie z Niemiec, oraz z USA i Kanady. Co jest dla nich magnesem? Każdy ma swoje motywacje.

Przez 400 lat żyli tu moi przodkowie i to mnie bardzo interesowało. Jak pierwszy raz przyjechałem, zobaczyłem, jaka to jest piękna okolica. Znajdowałem coraz więcej śladów moich przodków, odkrywałem historię rodziny, krainy i mennonitów. Znalazłem też wielu przyjaciół, dlatego chętnie tu przyjeżdżam za każdym razem - podkreśla Wiebe.

Spora grupa gości odwiedziła też cmentarz w Mątowach Małych. Trzeba było wysoko zadzierać nogi, by przedrzeć się przez zarośla między kępą drzew a polem. Ale goście nie narzekali, że znaleźli się na takim wygwizdowie.

Ciekawie było przejść się po takiej ścieżce i zobaczyć miejsce. Holendrzy i mennonici mieszkali tu od wielu lat. Dla nas to nie jest koniec, a raczej początek świata. Czujemy się tu jak w domu - zapewniał nas Mark Jantzen.

W anglojęzycznej grupie znaleźli się prawnukowie dawnych mennonitów z Miłoradza.

Zobaczyliśmy zachowany nagrobek Marii Dyck, której potomkowie wyjechali do Stanów Zjednoczonych i mieszkają niedaleko Kansas. To jest dla nas podróż sentymentalna, większość miała przodków w okolicznych wsiach. Wyjechali stąd do Rosji, później do USA. Tym bardziej się cieszą, że ten dawny mennonicki cmentarz jest w miarę możliwości zadbany i mogli go zobaczyć - mówił nam Mark Jantzen.

Niewielka nekropolia znajduje się z dala od wsi. Zachowały się tam dwie mogiły z betonowymi obramowaniami, jeden nagrobek z fragmentem steli, bezimienna płyta oraz pozostałości sześciu nagrobków. Uwagę przykuwa jedyna zachowana stela z inskrypcją napisaną pięknym gotykiem. Jest to grób Marii Dyck - Dych, jak mówią o niej w Miłoradzu. Miała zaledwie 28 lat, żyła w latach 1829-1857.

Dla Jantzena to nie była pierwsza wizyta w Polsce, ale dla większości z jego grupy to pierwsza taka wycieczka. Rejestrowali wszystko, co się działo. Chwilami… fotografowaliśmy się nawzajem. Nas interesowały ich mennonickie korzenie, dla nich byliśmy ciekawostką w podróży.

Jednak trzeba było czasu, by doszło do takich bezpośrednich spotkań. Historia mennonitów na Żuławach nagle urywa się w 1945 r. Później wiele ich domów, gospodarstw i grobów przestało istnieć, zresztą w PRL podchodziło się niedbale do takiego dziedzictwa.
Ale wiele się zmieniło. Potwierdza to Peter Andreas, który przyznaje, że teraz czuje się w Polsce doskonale. Ale 50 lat temu wywiózł stąd niezbyt ciekawą historię.

Przyjechałem tu po raz pierwszy w 1972 r. Byłem wówczas nauczycielem w Niemczech. Miałem nowiutkie czerwone volvo i zdecydowałem, że podczas wakacji wybiorę się w strony związane z ojcem. On nie chciał mi towarzyszyć, była ze mną żona. Zwiedzałem Szropy, robiłem tam zdjęcia szkoły. Zauważył mnie milicjant, który odebrał mi aparat fotograficzny i zawiózł do komendy do Sztumu. Pamiętam, jak się bałem, że mnie zamkną w więzieniu. Po dwóch godzinach żona się rozpłakała, a ja dostałem aparat z powrotem i puszczono mnie wolno. Tyle że film ze zdjęciami milicjant zabrał. To dziwne, bo zanim przyjechałem do Polski, sprawdzałem, co mogę fotografować - wspomina swoją pierwszą wizytę Peter Andreas.

Jak opowiada, gdy trzy dni później przekraczał polsko-niemiecką granicę, funkcjonariusze wyznaczyli mu trasę, którą miał wracać.

Musiałem pokonać przejście graniczne między NRD a Berlinem Zachodnim w tzw. Checkpoint Charlie, okrytym złą sławą w okresie zimnej wojny. Pamiętam, że na granicy psy funkcjonariuszy wskakiwały mi na samochód, byłem bardzo dokładnie skontrolowany, a pogranicznicy chcieli wiedzieć, co widziałem po drodze. Przepuścili mnie dopiero po godzinie - opowiadał Andreas.

Od dawna mieszka w Kanadzie niedaleko Vancouver, był tam nauczycielem języka niemieckiego, matematyki i przyrody, a przez ostatnie 20 lat zajmował się komputerami. Urodził się w Prabutach 3 stycznia 1945 r. Jego ojciec był mennonitą wcielonym do Wehrmachtu, stacjonował w Szropach. Młody kapitan w niemieckim mundurze dostał tydzień urlopu, gdy przyszedł na świat jego syn. W tym czasie jego oddział zginął w bombardowaniu, a ojciec pomagał kobietom i dzieciom w ewakuacji. Peter miał zaledwie 17 dni, gdy rodzina uciekła przed zbliżającą się Armią Czerwoną.

Do lat 90. ubiegłego wieku potomkowie żuławskich osadników sprzed paru wieków rzadko zapuszczali się na te tereny. Pionierem w rozpowszechnianiu problematyki mennonickiej był Roman Klim, twórca i kustosz Muzeum Wisły w Tczewie. Swój wkład w budowanie relacji ma też Helmut Reimer, który urodził się w 1918 r. w Stogach Malborskich. Mieszkał tam do 1945 r. Później organizował przyjazdy i był zaangażowany w odnawianie cmentarzy pomennonickich, w tym największej na Żuławach nekropolii mennonitów w Stogach. Podczas jednej z takich wizyt zmarł. Ostatecznie, zgodnie ze swoją wolą, został pochowany na cmentarzu przykościelnym, tuż obok uporządkowanych przez siebie grobów przodków. Napis na jego tablicy nagrobnej głosi „Menonita - przyjaciel Polaków”.

Warto pamiętać, że w XVI wieku to właśnie Polacy otworzyli się na prześladowanych na Zachodzie mennonitów, a Polska stała się ich domem. Rzeczpospolita słynęła w tym czasie w całej Europie z tolerancji religijnej. Przybysze odwdzięczyli się za tę otwartość swoim wielkim wkładem w gospodarkę regionu. Byli pracowici, w większości byli rolnikami.

Ale zawdzięczamy im też wciąż funkcjonującą żuławską inżynierię i całe połacie osuszonych terenów. Posiadali przywiezione ze swojej ojczyzny doskonałe umiejętności w zakresie odwadniania, pozyskiwania i zagospodarowywania terenów depresyjnych i zalewowych. Nic dziwnego, że na Żuławach mennonici kojarzeni są na równi z wiatrakami, wierzbami i siecią kanałów, które niczym krwiobieg, zapewniały życie płaskiej krainie. Część osiedlała się w miastach sąsiadujących z Żuławami lub w ich otoczeniu, także Gdańsku i Elblągu. Rozwijali tam głównie rzemiosło, później zakładali fabryki.

Do dziś niewiele zostało śladów ich codzienności. Boleśnie przekonują się o tym kolejni współcześni goście. Jak Adina Darscht, której rodzina opuściła Pogorzałą Wieś 130 lat temu. Na północny Krym w 1893 r. wyjechał Martin Kroecker, jeden z braci bliźniaków, którzy urodzili się tam w 1804 r. Adina mieszkała tam do 1991 r., bo wówczas przeprowadziła się do Niemiec. Przyjechała do Miłoradza z mężem Waldemarem. Odwiedziła też gospodarstwo, z którego wyjechał Martin.

Józef Madej, który pomagał nam rozmawiać z niemieckojęzyczną grupą gości, od lat pamięta też, że w jego rodzinnych Kończewicach mieszkańcy mówili „spalone” na zarośnięty ogród i pozostałości fundamentów. Przez wiele lat nikt nie był w stanie rozszyfrować tamtej historii. Aż okazało się, że to też dawny dom mennonity, którego poznał wiele lat później. Werner opowiadał, że w 1979 r. był w tych stronach na wycieczce rowerowej, ale nie mógł znaleźć miejsca po domu. Opowiadał, to było niedaleko wału. Że jeszcze pamięta, jak budowali trasę Berlin - Królewiec. To „spalone” było jego domem.

Józef Madej zaprzyjaźnił się zwłaszcza z Johannem, spotykają się co roku, gdy Wiebe odwiedza Żuławy.

Znalazłem zdjęcie statku, który cumuje przy malborskim zamku. Nazywał się „Johann Wiebe” - Józef Madej pokazuje prezent dla przyjaciela, który przekazał Tomasz Agejczyk, dyrektor Muzeum Miasta Malborka, które było właścicielem fotografii.

- Jestem już taki stary, jak ten statek - śmieje się Johann, który w rewanżu podarował Józefowi starą księgę adresową żuławskich mennonitów.

Wiebe, choć od wielu lat zgłębia historię i mennonitów na Żuławach, i swojej rodziny, poczuł się zaskoczony najnowszym rozdziałem, który się być może otwiera.

Jest całkiem prawdopodobne, że jeden z moich przodków pracował nad polskim hymnem. Okazało się, że w XVI wieku, a więc przed rozbiorami, gdy te tereny należały do Polski, pracował w polskiej administracji w Malborku. Wówczas spolszczył swoje nazwisko na Wybicki, a więc tak, jak brzmi nazwisko twórcy hymnu - streścił zasłyszaną podczas pobytu historię Johann Wiebe.
Być może da się na podstawie dokumentów zgromadzonych w archiwach znaleźć jakieś powiązania. Dla Johanna to może być nic trudnego, bo udało mu się znaleźć krewnych począwszy od XVI wieku.

Ale z jego rodzinnego domu też nic nie zostało. Mimo to, udało mu się zabrać jego cząstkę do Niemiec, gdzie mieszka on i część jego rodziny. Ale też przekazać pamiątki po żuławskim obejściu jeszcze dalej, do Argentyny i Kanady, gdzie też ma bliskich.

W 1996 r. odwiedzałem Żuławy z rodziną. Ojciec pochodził z Jeziernika niedaleko Ostaszewa. Gospodarstwo położone było daleko od drogi i nie było już możliwości, by dojechać w to miejsce. Zresztą już wtedy został tylko wzgórek z niewielką ilością drzew i z kwitnącą kaliną. Mama nie mogła już tam dojść, więc zerwałem dla niej wielki bukiet kwitnącej kaliny. Przetrwał przez 5 dni w wazonie i w dniu powrotu do Niemiec wciąż wyglądał przepięknie. Zabraliśmy go ze sobą - opowiadał nam Johann Wiebe.
Ale to wcale nie koniec tej rodzinnej opowieści.

Po paru dniach zauważyliśmy, że jedna z łodyg wypuściła korzenie i w ten sposób w ogrodzie rośnie kalina z ogromnymi białymi kwiatami, ale i u mojego rodzeństwa, i dzieci również - cieszy się Wiebe.

Pojemnik z kolejną sadzonką przywiózł też do Miłoradza, by została posadzona w Dawnej Wozowni.

W ten sposób „dziecko” z krzewu wróciło na Żuławy, do ojczyzny - podkreślił Johann Wiebe.